فاصله نرخ مرکز مبادله از نرخ بازار آزاد، یکی از چالش‌هایی است که از ابتدای افتتاح مرکز مبادله ارز و طلای ایران در زمستان ۱۴۰۱ تاکنون مطرح بوده است. شدت گرفتن واردات به دلیل قیمت پایین ارز در مرکز مبادله، سرکوب صادرات و بی‌میلی صادرکنندگان به حضور در این بازار، ایجاد رانت ارزی به دلیل اختلاف نرخ، برخی از مهم‌ترین مسائلی است که کارشناسان از زمان راه‌اندازی مرکز مبادله تاکنون نسبت به اختلاف نرخ رسمی و بازار آزاد مطرح کرده‌اند. اخیرا هم محمدرضا فرزین رئیس کل بانک مرکزی با یادآوری هزینه‌های شدت گرفتن اختلاف نرخ ارز در بازارهای مختلف، از برنامه و تدابیر بانک مرکزی برای کاهش این اختلاف خبر داد. این اظهارات رئیس کل بانک مرکزی نشان می‌دهد سیاست‌گذار ارزی با وجود اعتقاد به ناممکن بودن تک نرخی شدن ارز در شرایط تحریم، در تلاش است تا حد ممکن از تعدد نرخ و شدت گرفتن اختلاف نرخ‌ها جلوگیری کند و نظام ارزی کشور را در نزدیک‌ترین حالت به نظام تک نرخی حفظ کند. طی هفته‌های اخیر، کاهش چشمگیر فاصله نرخ ارز رسمی و آزاد، توجه برخی رسانه‌ها را نیز به خود جلب کرد و به نوعی برنامه بانک مرکزی برای کاهش حداکثری این شکاف را آشکار کرد.

نگاهی به ارقام نرخ ارز در مرکز مبادله نشان می‌دهد که سیاست‌گذار در سال ۱۴۰۲ با شیب بسیار کُند نسبت به تعدیل نرخ اقدام کرد، اما در سال جاری تعدیل نرخ را با سرعت بیشتری انجام می‌دهد. مرور تاریخچه نرخ ارز در بازار آزاد و مرکز مبادله، نشان می‌دهد نرخ دلار حواله در کل سال گذشته، تنها حدود ۱۰.۸ درصد افزایش یافته است. همچنین نرخ اسکناس دلار در طول سال گذشته تنها ۸.۱ درصد افزایش یافت. این در حالی است که از ابتدای سال ۱۴۰۳ تا میانه مرداد، نرخ حواله دلار معادل ۱۰.۴ و نرخ اسکناس دلار معادل ۱۱.۲ درصد افزایش یافته است. این ارقام در حالی ثبت شده که در مدت مشابه سال گذشته، نرخ تعدیل ارز در مرکز مبادله کمتر از ۳ درصد بود. تعدیل بیش از ۱۰ درصدی نرخ ارز حواله و اسکناس ارز در مرکز مبادله طی کمتر از ۵ ماه سال‌جاری، عزم سیاست‌گذار ارزی برای کاهش فاصله نرخ رسمی از نرخ بازار آزاد را نشان می‌دهد.

تغییرات نرخ ارز در مرکز مبادله

نگاهی دقیق تر به آهنگ تعدیل نرخ در مرکز مبادله، نکات دیگری را به دست می‌دهد. نمودار (۱)، نرخ تعدیل قیمت اسکناس دلار در مرکز مبادله را نشان می‌دهد.

همانطور که از نمودار (۱) مشخص است، تعدیل نرخ ارز در مرکز مبادله از اردیبهشت سال‌جاری بدین سو وارد مرحله جدیدی شده است. سرعت گرفتن تعدیل نرخ ارز در مرکز مبادله در کنار ثبات بازار ارز طی ماه‌های اخیر، باعث شد فاصله این دو نرخ به حدود ۲۰ درصد در هفته اول مرداد کاهش یابد. هرچند در میانه مرداد به دلیل تنش‌های میان ایران و رژیم صهیونیستی، این فاصله مجددا افزایش یافت. در این میان، تعدیل پُرشتاب نرخ در روزهای آرام بازار ارز، نشان می‌دهد بازارساز در تلاش است تعدیل نرخ با کمترین اثر بر انتظارات تورمی همراه باشد. به بیان دیگر، سرعت تعدیل نرخ ارز در مرکز مبادله رابطه‌ای معکوس با انتظارات تورمی داشته است. بانک مرکزی نشان داده در شرایطی که انتظارات تورمی در وضعیت مناسبی باشد، سرعت تعدیل روزانه نرخ ارز در مرکز مبادله را به بالاتر از یک درصد هم افزایش می‌دهد.

در یک بررسی کلی، به نظر می‌رسد بانک مرکزی در سال ۱۴۰۲ به عنوان اولین سال کاری مرکز مبادله، بیشتر با توسل به ضوابط و قوانین به مرجع شدن مرکز مبادله مبادرت کرد. در سال‌جاری اما بانک مرکزی استفاده از ابزارهای بازاری برای وارد کردن صادرکنندگان به این بازار را به شکل پُررنگ‌تری اجرا می‌کند. تعدیل سریع‌تر نرخ ارز با حفظ ملاحظات ناظر بر ثبات ارزی و کالاهای مرتبط با ارز، سیاستی است که بانک مرکزی در سال‌جاری برای ترغیب صادرکنندگان به انتقال ارز به مرکز مبادله و عمق دادن به این بازار به طور جدی‌تری اجرا می‌کند.

تعدیل قیمتی البته تنها ابزار بازاری سیاست‌گذار برای عمق دادن و رونق‌بخشی به مرکز مبادله و توسعه این بازار نیست. برنامه بانک مرکزی برای افزودن ابزارهای معاملاتی از جمله معاملات سلف برای پوشش ریسک نرخ ارز و کاهش اثر نوسانات ارزی بر بازارها، یکی دیگر از این مصادیق است.